از طرف دیگر سرمایه اجتماعی چین صحنه گردان و نقش مهمی در تولید بذر، کود شیمیایی و سموم کشاورزی حاصل نموده که معجزه اقتصادی که چین را به دومین اقتصاد بزرگ جهان رسانده است. در مزارع صنعتی و روستاهای چین هر ساله نزدیک به 600 میلیون تن مواد غذایی تولید می شود. چین بزرگترین تولید کننده و مصرف کننده کود شیمیایی کشاورزی در جهان سرمایه است از تولید 50 کیلو گرم برای هر هکتار در سال 1974 به 400 کیلوگرم برای هر هکتار در سال 2019 رسید. امریکا در مقام دوم به حدود 350 کیلوگرم در سال 1970 به رقم 250 کیلوگرم برای هر هکتار در سال 2019 رسید اما این به معنای کاهش مصرف سرمایه ای این کالای حیاتی در کشاورزی صنعتی پیشرفته امریکا نیست بلکه بدین معنی است که مدتی است کود شیمیایی، کالای سرمایه ای با قیمتی بسیار پایین تر از چین و پاکستان وارد می کند.

 آمار وزارت جهاد کشاورزی ایران نشان می دهد که در سال گذشته حدود دو میلیون و ۳۵۰ هزار تن کودهای نیتروژنی، حدود ۱۱۲ هزار تن کودهای فسفاته و ۸۲ هزار تن کودهای پتاسه از سوی تولید کنندگان و وارد کنندگان به شرکت های کشت و صنعت فروخته شده است. با این وجود مقدار زیادی از انواع این کالای سرمایه ای وارد می شود که در این جا نیز نقش صادرات چین بسیار پررنگ است.

آمار توسعه تولید کود نیتروژن، فسفات و پتاس در چین را از سال 1970 تا 2020 نشان می دهد که سال به سال تولید و مصرف سرمایه ای داخلی آن افزایش یافته است. در سال 2020، در مجموع حدود 54 میلیون تن کود نیتروژن، فسفات و پتاس در چین تولید شد، در سال 2012 تولید فقط کود نیتروژن حدود 98 میلیون تن بود. از آن زمان، تولید کاهش قابل توجهی داشته است و تا سال 2019 به 36 میلیون تن کاهش یافته است، بیشتر کودهای شیمیایی تولیدی مصرف داخلی بوده است. مناطقی که بیشترین مصرف کودهای شیمیایی را در چین دارند، هنان، شاندونگ، آنهویی و هبی است.

سازمان «بازار جهانی کالاهای کشاورزی» از زیر مجموعه سازمان کشاورزی و غذایی جهانی (فائو) در گزارش خود  صنعت کود چین را نقش مهمی در تامین کودهای شیمیایی با کیفیت بالا در جهان توصیف می کند. این نهاد مدیریت سرمایه ای در این حوزه چنین توضیح می دهد «کود یک جزء حیاتی برای بخش کشاورزی هر اقتصاد است، و با افزایش جمعیت، نیاز ضروری به یک منبع غذایی ثابت و مطمئن وجود دارد. کشورهای سراسر جهان به چین نگاه می کنند تا نه تنها بخش زیادی از غذای خود را پرورش دهند، بلکه به تامین نیازهای کشاورزی خود نیز کمک کنند». این سازمان می نویسد چین در حال حاضر بزرگترین مصرف کننده و صادرکننده هر سه کود درشت مغذی (نیتروژن، فسفر و پتاسیم) در جهان است. سرمایه کشاورزی صنعتی چین به طور متوسط 50 میلیون تن در سال مصرف سرمایه ای کود شیمیایی دارد. تولیدکنندگان کود در چین سال 2016 حدود 74 میلیون تن تولید کردند و یک سوم از این کودهای شیمیایی مخلوط را صادر نمودند. سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) در گزارش‌ خود در مورد صنعت جهانی کود می‌نویسد که ظرفیت جهانی مواد مغذی در سال 2017 به 296 میلیون تن رسید. به این ترتیب سرمایه کشاورزی صنعتی چین بطور متوسط در سال های اخیر 25 درصد کود شیمیایی مورد مصرف جهانی را تولید نموده است. حال لازم است ضرورت مصرف سرمایه ای چنین کالاها بعنوان ماده اولیه را بطور مختصر بیان کنیم.

فراورده های کشاورزی، محصولات غذائی پایه، ترکیبات اولیه آلی ( نفت و گاز و مواد پایه پتروشیمی) فلزات و انواع سنگ های معدنی در زمره مواد خام هستند. هر چه انباشت سرمایه بیشتر می شود بخش تشکیل دهنده سرمایه ثابت یعنی ماشین آلات و ابزار افزایش می یابد و متعاقب آن به همین میزان نیاز به تولید مواد خام دامی و کشاورزی بیشتر می گردد. با توسعه کشاورزی مکانیزه سرمایه داری، روش هایی به کار گرفته شد که  بطور موقت بارآوری کار را بالا می برد، اما آنچه زمانی پیشرفت مهم در افزایش حاصلخیزی زمین تلقی می شد، امروز به صورت تهی سازی خاک از ذخائر حیاتی  در پیش روی ماست (نقل به مضمون از مارکس، سرمایه جلد اول). واقعیتی از نوع آنچه در مورد منابع انرژی شاهد هستیم، فقط شایسته عنوان تاراج زمین توسط سرمایه است. چهار عامل یعنی تغییرات فصول، کیفیت و محتویات زمین، آفات نباتی و نوع بذر، عوامل مؤثر در تعیین میزان محصول سالانه اند. برای این نظام یک چیز، شرط حیاتی و سرشتی است. دسترسی به حداکثر ارزش اضافی و این کار نیازمند توسعه انباشت همراه با افزایش بی مهار کار اضافی توده های کارگر به زیان کار لازم یا همان دستمزد آنان است. دراین فرایند مکانیزه شدن کاشت و داشت و برداشت، انبار داری و ترانسپورت مسلما نقش بسیار تعیین کننده ایفاء می نمایند و در بالا بردن میزان سود، سهم کافی بر دوش می گیرند. سرمایه در این گذر همسان تمامی قلمروهای پیش ریز و به حکم طبیعت نهادینش، راه تولید افراطی را پیش می گیرد، دستیابی به اقلام طلائی سود را همه چیز و نابودی انسان ها یا سیه روزی بی حدود آن ها در این راستا را ساده ترین و بی دریغ ترین کارها می بیند. پروژه رشد فزاینده تکنیک شخم، شرائطی پدید آورد که خاک درعمقی محدود بر اثر شخم های مکرر بسیار ریز گردد، به صورت متخلخل در معرض هوا قرار گیرد، کلاً، به ویژه سطوح فوقانی آن با کنش اکسیژن اکسیده شود و جذب عناصر و املاحش توسط ریشه گیاهان سهل تر گردد. اجرای این در چهارچوب نیازهای واقعی زندگی بشر محل ایرادی نیست اما وقتی توسط سرمایه صورت می گیرد، زمانی که سلاح کارای انباشت افراطی سرمایه و حصول سودهای کهکشانی می شود، نتیجه ای از بیخ و بن معکوس به بار می آورد. تکرار این روند از بازدهی خاک می کاهد، زمین را از ذخائر حیاتی آن تهی می سازد، علاوه بر آن، به خاطر اینکه زمین های کشاورزی در عرض صد ها وگاه هزاران سال زیر کشت بوده اند با تهی شدن از مواد لازم، آنچه جذب ریشه گیاهان می گردد نیز دستخوش تغییرات کمی و کیفی می شود.

اگر کارگران در صد سال پیش همراه با افزایش شدت کار (افزایش مصرف انرژی در واحد زمان) و کاهش دستمزدها دچار سوء تغذیه بودند و دائما در معرض تهدید و حمله بیماریها، قرار داشتند امروز نه فقط افزایش سرسام آور شدت کار در نتیجه مکانیزه شدن عظیم را تحمل می کنند، نه تنها شاهد کاهش مدام و مستمر دستمزدهای واقعی هستند، نه فقط مجبور به قبول روزانه کار طولانی تر می گردند، نه تنها سلاخی روز به روز حداقل معیشت و بهداشت و تامین اجتماعی خود را تحمل می کنند که سوای همه این ها، بیش از گذشته در خطر سوء تغذیه و مرگ و میر ناشی از فاجعه تهی شدن مواد غذایی و محصولات کشاورزی و دامی می باشند. خواهید پرسید که رابطه این با مصرف هرچه افزاینده کودهای شیمیایی در کشاورزی صنعتی سرمایه داری چیست. پاسخ این است که بررسی مسائلی مانند کاهش محتویات خاک کشاورزی و تاثیر آن بر مواد غذایی، رابطه اش با کاربرد کود شیمیائی، سمپاشی محصولات کشاورزی، تاثیر باران های اسیدی، جایگزینی فلزات سنگین مخرب با مواد کانی، تولید و مصرف مواد کمکی غذایی (ویتامین ها، مواد کانی، انواع قرص های مواد خالص شیمیایی) و مکمل های غذایی (مواد غنی کننده) پرده از این راز بر می دارد. تولید کودهای املاحی (شیمیایی که عموما فسفاته و نیتراته هستند) از سال 1950 افزایش بالایی یافت. این کود در سال 1840 به وسیله یک شیمیدان آلمانی کشف شد (تئوری او این بود که رشد گیاه میتواند بدون خاک و فقط از طریق افزودن مقداری مواد کانی به آب تامین شود). اگر سرمایه داری بخواهد تمامی محتویات خاک را جبران کند می بایست ده ها ماده ضروری را نه تنها به خاک بیافزاید بلکه و از آن مهمتر بین 5 تا 10 سال به این مواد فرصت جذب توسط سیستم پیچیده هوموس خاک بدهد تا این مواد مجموعا شرایط مناسب تغذیه گیاهان را فراهم کنند. هیچ سرمایه ای هیچ گاه قادر به تقبل چنین هزینه سنگینی نیست لذا کود شیمیایی که عموما از دو ماده فسفر و ازت (نیتروژن) تشکیل شده این وظیفه را بر عهده گرفت و این بخصوص از این جهت اهمیت داشت که بطور مستقیم بار آوری کار را با افزودن کود شیمیایی تا مرزهای بینهایت بالا برد.

عوارض کمبود ها در مواد غذایی این گونه اند. بخش بزرگی از مردم ( 74 درصد) دچار کمبود ویتامین  Aهستند. مواد کانی ضروری نظیر روی (Zn)، مس (Cu)، آهن (Fe)، و سلینیم (Se) با وجود مواد مکمل و غنی شده به میزان ناچیزی تغییر می کنند و بخشی از مردم از کمبود این مواد مهم رنج می برند. منیزیم Mg و کلسیم Ca با وجود تکمیل ها و افزودنی ها بیش از 50 درصد مردم از کمبودشان رنج می برند. ویتامین های مورد نیاز بدن نظیر ویتامین ث (C) 25 درصد، آ (A) 34 درصد، ای (E) 60 درصد و ویتامین د (D) 70 درصد نیز به جمعیت عظیمی از خانواده های کارگری دنیا نمی رسد. رنج بردن توده ها از کمبود این مواد بدین صورت است که بدن در مقابل امراض، ضایعات ناشی از کار، فرسودگی، ایمنی در مقابل امراض، اپیدمی ها، پاندمی (نظیر پاندمی کووید 19) در حالت متعارف یک بدن سالم را ندارد، شکننده است و زود و بر اثر کوچکترین هجومی تسلیم می شود و دچار عارضه می گردد.

گزارش های فوق از سطح بالای تولید و مصرف کود شیمیایی و سموم کشاورزی در چین دقیقا بمعنای همان سرنوشتی برای توده های کارگر این کشور بوده که سایر سرمایه داری ها به سر توده های کارگر خود می آورند. گزارشی بر اساس مطالعه سیستماتیک ادبیات و تجزیه و تحلیل اسناد پژوهشی، نشان از «مشکل ایمنی مواد غذایی ناشی از آلودگی محیطی در چین، از جمله تأثیر آلودگی سموم بر ایمنی مواد غذایی و پاسخ سیاست دولت چین از سال 1970 می‌پردازد. نتایج نشان می‌دهد که به درجات مختلف، ایمنی مواد غذایی چین تحت تأثیر کودهای شیمیایی و باقیمانده آفت‌ کش‌های بزرگ ، آلودگی فلزات سنگین زمین‌های زراعی (به‌ویژه کادمیوم)، آلودگی آب بسیار بالاست». این گزارش که در 11 نوامبر 2021 منتشر شده چنین ادامه می دهد « استفاده از نهاده های شیمیایی، آلودگی شدید زمین های زراعی، آبیاری فاضلاب و آلودگی هوا همگی از منابع آلودگی هستند که ایمنی مواد غذایی را تحت تأثیر قرار می دهند. استفاده بیش از حد از کودهای شیمیایی و آفت کش ها، منبع اصلی آلاینده های آلی پایدار و اختلالات غدد درون ریز، متابولیسم گیاه را مختل کرده و محصولات را آلوده می کند. مواد شیمیایی بیش از حد به خاک، آب و هوا نیز وارد می شود و به دلیل صنعتی شدن و شهرنشینی آلودگی محیط زیست را تشدید می کند. گیاهان پس از تماس با خاک و آب آلوده، مواد شیمیایی سمی را جذب می کنند که به دانه ها و قسمت های خوراکی منتقل می شود و در نهایت از طریق زنجیره غذایی وارد بدن انسان می شود.

ابراهیم پاینده / دیماه 1400

برای مطالعه بخش نخست این مطلب کلیک کنید.